Edward Balcerzan Poezja polska 1918 1939

[ Pobierz całość w formacie PDF ]

objawia się w akcie łaski. Tezy uczonych wymagały dowodów; prawdy wiary każda osoba
ludzka, obdarzona wolną wolą, mogła przyjąć lub odrzucić. Rozdział między wiedzą a wiarą
powinien był zapobiegać wznowieniu dawnych (tragicznych w skutkach) konfliktów. Mówiąc
obrazowo: rzymskie Campo di Fiori, miejsce kazni Giordana Bruna, miało być już teraz tylko
atrakcją turystyczną (targiem jarzyn i kwiatów).
Na autorytet nauki powoływały się nurty awangardowe; Andr� Breton (1896 1966) za-
pewniał czytelników, że proklamowany przez niego s u r r e a l i z m (n a d r e a l i z m) to
nie jest kierunek artystyczny w dotychczasowym rozumieniu, lecz sposób na życie duchowe,
w którym znikają granice między nauką a sztuką. Surrealiści szli za wskazaniami Zygmunta
Freuda (1856 1939), wielkiego psychologa i psychiatry, poszerzali tradycyjny repertuar
gatunków literackich (poemat, powieść) o formy dokumentu psychiatrycznego, takie jak ra-
port z krainy snu czy zapis rozmowy z pacjentem pogrążonym w transie hipnotycznym. Tak-
że idee Alberta Einsteina (1879 1955) rozbudzały wyobraznię artystów XX wieku (np.
Majakowskiego), zmieniały literackie wizje przestrzeni i czasu, nadawały wywiedzionym z
nauki obrazom świata areligij ny wymiar metafizyczny.
Cóż, pisarze nie zawsze wgłębiali się w specjalistyczne perspektywy tej czy innej nauki.
Często poprzestawali na skojarzeniach powierzchownych i żartobliwym flircie z nauką. Przy-
puszczam, że jakoś by sobie poradził socjolog z Witkacym i naukowością jego Szewców,
gdyby musiał rozwikłać informację w podtytule, że to sztuka naukowa . Ale już matematyk
znalazłby się w nie lada kłopocie, gdyby przyszło mu udowodnić, iż dramat tego samego au-
tora pt. Gyubal Wahazar jest rzeczywiście (jak głosi podtytuł) dramatem nie euklideso-
wym . Dla nas ważne są również i takie (zabawowe) odniesienia literatury do nauki, świadczą
one bowiem o atrakcyjności naukowych obietnic większej niż obietnice religii.
Bardziej wymierne rezultaty niż próba zastąpienia metafizyki religijnej metafizyką na-
ukową przynosiła rzecznikom poezji areligijnej w a l k a o j ę z y k. Chodziło o to, by po-
ezja XX wieku poszerzała horyzont wyobrazni areligijnej, dokonując stopniowej sekularyza-
cji języka potocznego (a w konsekwencji sekularyzacji świadomości ogółu). Sekularyzacja
105
(łacińskie saecularis oznacza świecki) to zjawisko znane od dawna, polegające na wyjęciu
jakichś wartości, dóbr, struktur czy pojedynczych osób spod wpływów religii i Kościoła.
W poezji ważny był mechanizm s e k u l a r y z a c j i s ł ó w i w y r a ż e ń, które za-
chowują pamięć religijnego pochodzenia, ale w obiegu potocznym nie niosą już religijnych
sensów czy skojarzeń. Gdy ktoś mówi jak Boga kocham , to przecież nie znaczy, iż spełnia
akt adoracji Stwórcy. Wyrażenie to zapewnia nas jedynie o prawdziwości przekazanej infor-
macji, ma ten sam ciężar retoryczny, co słowo daję , słowo honoru , czy niech mnie kule
biją . Podobnie powiedzonko diabli wiedzą nikomu przy zdrowych zmysłach nie wyda się
pochwałą Upadłych Aniołów (znaczy tyle, iż w danej kwestii nie ma godnych zaufania rze-
czoznawców).
Poezja reprezentująca postawę areligijną korzystała z gotowych rezultatów sekularyza-
cji mowy potocznej. Czyniła tak jednakże pod warunkiem, iż normy jej poetyki dopuszczały
obecność banału w wierszu. Nie dotyczy to zatem wszystkich postaci poezji ówczesnej, jedy-
nie niektórych, m.in. liryki kabaretowej, wierszy agitacyjnych, utworów neoklasycznych. Nie
odnosi się zwłaszcza do twórczości awangardzistów, nienawidzących banału. Musieli oni
szukać sposobów, które pozwoliłyby pogodzić dwa sprzeczne cele: odzyskanie pełni znaczeń
etymologicznych języka religii i jednoczesne pozbawienie ich religijnego charakteru.
Niebo zniżone ku ziemi
W znanym nam już wierszu Peipera Czyli jest taki fragment:
Czyli: bez naszych zbrodni nie ma naszych cnót; kryminał
jest boczną nawą kościoła. Czyli: bóg bez wrzodów mami.
Czyli: idę ulicą, a pod pachą łaskocze mnie gwiazda. [ Pobierz całość w formacie PDF ]

Archiwum